Dünyada sudan sonra en fazla tüketilen malzeme betondur. Günümüzde dünya çimento tüketimi yıllık 4.3 milyar ton seviyesine ulaşmıştır. Bu bilgi ışığında, dünya beton üretiminin yıllık 10 milyar m3 seviyesinde olacağı öngörülebilmektedir. Bu denli büyük miktarda üretilen bir malzemenin taşınması oldukça önemli bir konudur. Mucitler bu soruna 1900’lü yılların başından beri ideal çözümler üretmeye çalışmaktadır.
Günümüzde hazır beton çoğunlukla “transmikser” adı verilen özel donanımlı kamyonlarla taşınmaktadır. Bu yazıda beton taşıma araçlarının nasıl ve kimler tarafından icat edildiği konu edilmektedir.
Amerikan Federal Arşiv Kütüphanesi’nde yapılan geniş kapsamlı mikro film incelemesinde, ilk mobil beton karıştırıcısı patentinin “harç karıştırıcı” sınıfında 9 Şubat 1904 tarihinde Almanya’da Richard Bodlaender tarafından alındığı tespit edilmiştir. Şekil 1’de aracın ön aks ve vagon tekerleklerinin büyük bir tambur ile değiştirildiği görülmektedir. At gücü ile hareket eden bu aracın tamburunun bir tekerlek gibi dönmesi sonucu içindeki beton karışmaktadır. Bu icadın o gün için hayatı çok kolaylaştırdığı kesin olsa da, tam olarak mobil beton aracı olarak değerlendirilmemektedir.
Bir başka patent 12 Ocak 1909 yılında Pensilvanyalı Alvah Handsel tarafından alınmıştır. Hansel, altıgen bir tambur kullanmıştır; ancak bu tambur dönme hareketini zeminden değil, kömürlü buhar kazanından sağlamaktaydı. Bu kazan karıştırıcıyı hareket ettiren pistonlu bir pompayı çalıştırıyordu. Sistem zincir tahrikli bir diferansiyele sahipti.
1900’lü yılların başında araçlara bir güç ünitesinin eklenmesi, at gücünün kullanımına nazaran bir kuantum sıçraması yaratmıştı. 24 Mart 1914’de Wisconsinli Ernest Wege tarafından volan içeren daha küçük bir güç ünitesi kullanılmıştır. Wege, zincir tahrik yerine vitesli diferansiyel kullanmıştır.
Günümüzdeki transmikserlere benzeyen ilk gerçek mobil beton aracı Kansaslı Ackert Bickel tarafından tasarlanmıştır. Bu icadın patenti “Beton İşleri için Aparat” başlığı altında 1920 yılında alınmıştır. Şekil 2’de görülen içten yanmalı bir motora sahip direksiyonlu bu beton kamyonunun ön tarafında el kranklı marş bulunmaktaydı. Bu kamyonun en olumsuz yanı şase boyunca kullanılmayan büyük bir alanın olmasıydı.
Bickel’in kamyonu, mucit Charles Ball tarafında 24 Haziran 1930’da yeni nesil beton kamyonu (Şekil 3) için alınan patente kadar sınıfının en iyisiydi. Ball, patentini “karıştırma ve karıştırma makinesi” başlığı altında almıştı. Ball tarafından tasarlanan kamyonun taşıma kapasitesi daha fazlaydı. Yaklaşık 7m3 beton taşınabilmekteydi. Bu beton kamyonu 2 yıl içinde radikal bir şekilde modifiye edildi (Şekil 4) ve patenti güncellendi. Bu tarihten sonraki 40 ila 50 yıl boyunca beton kamyonun genel görünüşü pek değişmedi.
1930’lu yıllarda Amerika’da artan otoyol inşaatleri nedeniyle betona ve dolayısıyla beton kamyonlarına olan talep patladı. 1934 yılında Roscoe Lee tarafından “transit beton karıştırıcısı” patenti alındı. Bu beton aracı öncekilerden oldukça farklıydı. Lee, kamyon arkasına monte edilen ve karıştırma kazanını taşıyan bir aparat icat etmişti. Bu kazan, bir vinç yardımı ile kamyon üzerine monte edilebiliyordu. Daha düşük maliyetli olan bu sistem özellikle kamyonun başka amaçlarla kullanımına olanak sağlıyordu. ŞEkil 5’te görülen bu icadın ileriki yıllarda pek de ilgi gördüğü söylenemez.
Şimdiye kadar patenti alınmış beton taşıma araçlarının tarihsel gelişiminden bahsedildi. Peki bu kayıtlar hikayeyi tam olarak özetliyor mu?
Beton dünyasında ilk beton transmikserinin (Şekil 6) 1916 yılında Amerika’da Stephen Stepanian tarafından icat edildiği bilinmektedir. Stepanian ABD vatandaşı olmadığı için patent başvurusu 1919 yılında reddedilmiştir ve maalesef kayıtlara alınmamıştır. Buna rağmen sanayiye yaptığı katkılardan dolayı dünya çapında tanınırlık ve saygı kazanmıştır. 1954 yılında Chicago’da düzenlenenen Ulusal Hazır Beton Birliği(NRMCA) Kongresinde binlerce katılımcının önünde NRMCA yaşam boyu onursal üyelik payesi ile onurlandırılmıştır. 2004 yılında Stepanian, American Road and Transportation Builders Association tarafından En İyi 100 Ulaştırma Özel Sektörü Uzmanı olarak tarihe adını bir kez daha yazdırmıştır.
Stephen Stepanian’ın patentleri:
Wrench United States Patent No. 1,321,776, filing date: May 29, 1918, issue date: Nov. 11, 1919.
Concrete Mixing and Transporting Vehicle United States Patent No. 1,935,922, filing date: Dec. 21, 1928, issue date: Nov. 21, 1933.
Sample Display Holder United States Patent No. 1,730,439, filing date Apr. 24, 1926, issue date: Oct. 8, 1929.
Compound Tool United States Patent No. 1,321,777, filing date: Feb. 24, 1919, issue date: Nov. 11, 1919.
Elevator and Conveyor United States Patent No. 859,588, filing date: Sep. 9, 1904, issue date: Jul. 9, 1907.
Building Apparatus United State Patent No. 2,440,920, filing date: Aug. 15, 1941, issue date: May 4, 1948.
Garment United States Patent No. 1,997,703, filing date: April 7, 1933, issue date: April 16, 1935.
BetonveCimento.com için Patreon üzerinden destekte bulunmak ister misiniz?
İnş.Yük.Müh. olan Yasin Engin, lisans ve yüksek lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi'nde tamamlamıştır. 16 yıldır beton ve çimento sektöründe çalışmaktadır. Web sitesindeki tüm yayınlar Yasin Engin tarafından paylaşım amacıyla hazırlanmıştır. Yayınlar kaynak gösterilerek kullanılabilmektedir.
(yasin.engin@gmail.com)
